Spółgłoski – co to? Rodzaje i przykłady spółgłosek
Alfabet polski dzieli się na samogłoski i spółgłoski. Tych pierwszych jest znacznie mniej, a są nimi „a”, „ą”, „e”, „ę”, „i”, „o”, „ó”, „u” i „y” i sprawiają, że język polski jest o wiele bardziej melodyjny, a przy okazji umożliwiają dzielenie wyrazów na sylaby.
Spółgłoski to wszystkie pozostałe głoski z polskiego alfabetu, a także wiele innych głosek, które nie mają swojego zapisu. Jakie są ich rodzaje i co warto o nich wiedzieć?
Co to są spółgłoski?
Spółgłosek jest znacznie więcej niż samogłosek, a ich rola w wyrazach i mowie jest nieco inna. Obrazowo przedstawiając sytuację, można powiedzieć, że stanowią one solidną bazę dla samogłosek, a wraz z nimi tworzą polskie wyrazy. Spółgłoski bardzo często mylone są z literami, które im odpowiadają w zapisie, ale w rzeczywistości są dźwiękami przepływającymi przez nasz aparat mowy. Dźwięk ten może powstać w wyniku całkowitego lub tylko częściowego zablokowania przepływu powietrza przez aparat mowy, nazywany również kanałem głosowym. Kiedy człowiek wymawia spółgłoski, wskutek natrafienia powietrza na przeszkodę powstaje szmer.
Spółgłoski w języku polskim nie są sylabiczne, a to oznacza, że nie tworzą sylab. Sytuacja może jednak wyglądać zgoła inaczej w przypadku innych języków. Na przykład w języku czeskim spółgłoski mogą tworzyć sylaby, tak jak w języku polskim samogłoski, lub też być elementem sylabicznym. Do najczęściej używanych spółgłosek we wszystkich językach należą „p”, „t”, „k”, „m” oraz „n”.
Z kolei odpowiedź na pytanie o to, ile tak naprawdę spółgłosek występuje w języku polskim, wcale nie jest oczywista. Mogłoby się wydawać, że rachunek jest bardzo prosty. Jeśli w alfabecie występują trzydzieści dwie litery, a osiem z nich to samogłoski, to całą resztę stanowią omawiane spółgłoski. Tymczasem wcale tak nie jest. Rzeczywiście wszystkie litery polskiego alfabetu z wyłączeniem samogłosek to spółgłoski, ale należą do nich również wszystkie te głoski, które można zmiękczyć za pomocą głoski „i”, a tych jest całkiem sporo.
Jaka jest różnica między spółgłoską a samogłoską?
Podstawową różnicą między samogłoskami i spółgłoskami jest fakt, że te pierwsze można nie tylko zapisać, ale również wymówić i usłyszeć jako pojedynczy dźwięk. Nawet wymawiana długo samogłoska „e” zawsze będzie składała się wyłącznie z tego jednego dźwięku. Tymczasem próba szybkiego wymówienia spółgłoski, takiej jak „p” czy „k”, zawsze będzie skutkowała wypowiadaniem krótkich słów „py” czy „ky”. Nie da się bowiem w mowie wyodrębnić wyłącznie głosek „p” i „k”. Niektóre ze spółgłosek można wymawiać tak, że trudno usłyszeć w nich ten drugi dźwięk. Należą do nich „s” czy „m”, które nawet długo wypowiadane brzmią jak „sss” czy „mmm” często wymawiane pod smacznym posiłku.
Jesli się jednak skupimy, to i w nich wyraźnie słychać „y” na końcu. Sama nazwa spółgłosek może kojarzyć się z faktem, że w mowie występują poniekąd „do spółki” z innymi głoskami, podczas gdy samogłoski są „samodzielne” i „samowystarczalne”. Rola samogłosek jest nie do przecenienia w języku polskim. Nie tylko nadają mu więcej melodyjności, ale również umożliwiają tworzenie sylab, co jest bardzo ważne podczas nauki pisania i czytania, jak i sprawną wymowę poszczególnych wyrazów. Gdyby z wyrazu „astronauta” zniknęły wszystkie samogłoski, pozostałby tylko „strnt”. Z kolei spółgłoski, których w języku polskim jest znacznie więcej niż samogłosek, pozwalają na budowanie solidnych ram wyrazów.
Rodzaje spółgłosek
Spółgłoski można podzielić na grupy, biorąc pod uwagę sposób artykulacji, miejsce artykulacji, a także udział wiązadeł głosowych. W pierwszym przypadku zwraca się uwagę na stopień zbliżenia poszczególnych narządów mowy, a w związku z tym spółgłoski dzielimy na spółgłoski zwarto-wybuchowe, zwane również zwartymi, spółgłoski zwarto-szczelinowe, spółgłoski szczelinowe i spółgłoski półotwarte. Jeśli chodzi o podział spółgłosek ze względu na miejsce artykulacji, to wyróżniamy spółgłoski tylnojęzykowe, środkowojęzykowe, przedniojęzykowo-dziąsłowe, przedniojęzykowo-zębowe, dwuwargowe oraz wargowo-zębowe.
Ostatni podział dotyczy udziału wiązadeł głosowych, a w tym wypadku dzielimy spółgłoski dźwięczne oraz bezdźwięczne. W pierwszym z tych dwóch wypadków podczas wypowiadania spółgłoski wyraźnie można poczuć drganie po przyłożeniu dłoni do krtani, ponieważ powietrze przepływające przez krtań wprawia w drganie zsunięte więzadła głosowe. W przypadku spółgłosek bezdźwięcznych powietrze przepływa przez krtań całkiem swobodnie, ponieważ więzadła są rozsunięte, a tym samym nie wprawia ich w ruch.
Przykłady spółgłosek
Spółgłoski w języki polskim to nie tylko wszystkie znaki znajdujące się w polskim alfabecie po wykluczeniu ośmiu samogłosek, ale również te głoski, które można zmiękczyć za pomocą „i”. Cała lista samogłosek obejmuje więc dźwięki: b, b´, c, c´, ć, cz, d, d´, dz, dź, dż, f, f´, g, g´, ch, ch´, j, k, k´, l, l´, ł, m, m´, n, n´, ń, p, p´, r, r´, s, s´, ś, sz, t, t´, w, w´, z, z´, ź, ż. Dodatkowo „ch” i „h”, a także „rz” i „ż” uznawane są za tożsame. Wszystko to sprawia, że spółgłosek jest znacznie więcej niż liter w alfabecie, za pomocą których można je zapisać.
Do spółgłosek zwartych zalicza się p, p’, b, b’, t, t’, d,d’, k, k’, g i g’, do zwarto szczelinowych c, c’, cz, dz, dź i dż, do szczelinowych f, f’, w, w’, s, s’, ś, z, z’, ź, ż, ch, h, ch’ oraz h’, a do półotwartych m, m’, n, n’, l’,ł, r oraz r’. W przypadku podziału spółgłosek ze względu na miejsce artykulacji wyróżniamy spółgłoski tylnojęzykowe (k, g, h, ch), środkowojęzykowe (ć, dź, ś, ź, ń, g’, k’, ch’), przedniojęzykowo-dziąsłowe (l, l’, r, dż, cz, sz, ż), przedniojęzykowo-zębowe (d, d’, t, t’, c, c’, ł, dz), dwuwargowe (b, b’, p, p’, m, m’) oraz wargowo-zębowe, czyli f, f’, w i w’. Jeśli zaś chodzi o podział spółgłosek ze względu na udział więzadeł głosowych podczas ich wymawiania, to wyróżniamy spółgłoski dźwięczne (b, d, g, w, z, ź, ż, l, ł, r, m, n, j, dz, dź, dż) oraz bezdźwięczne, a mianowicie p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, ch. Doświadczenie wielu nauczycieli i rodziców małych dzieci dowodzi, że to rozpoznawanie poszczególnych spółgłosek jest dla dzieci o wiele trudniejsze niż rozpoznawanie samogłosek. Powyższe informacje mają jednak szansę sporo zmienić w tym zakresie. Warto wykonywać ćwiczenia i monitorować sposób, w jaki poszczególne spółgłoski są wymawiane, aby z czasem bez problemu dzielić je na poszczególne kategorie.