Samogłoski – co to? Rodzaje i przykłady samogłosek

Samogłoski odgrywają wielką rolę w języku polskim. Można się o tym z łatwością przekonać, usuwając je z dowolnych wyrazów i próbując je wymówić. Początek tego artykułu wyglądałby wówczas w ten sposób: „Smgłsk dgrwj wlk rl w jzk plskm” i większość wyrazów byłaby nie tylko nieczytelna, ale i bardzo trudna do wymówienia.

Czym właściwie są, na jakie rodzaje się dzielą i co jeszcze warto o nich wiedzieć?

Co to są samogłoski?

Samogłoski są głoskami, czyli najmniejszymi i niepodzielnymi jednostkami, które człowiek jest w stanie wymówić lub też usłyszeć. Podczas ich powstawania wykorzystywane są jedynie więzadła głosowe, a z kolei strumień powietrza może zupełnie swobodnie przepływać przez kanał głosowy. Na tle pozostałych głosek wyróżniają się one równomiernym i regularnym rozkładem energii akustycznej, a wyraźna struktura formantowa decyduje o ich barwie.

Najważniejsze w samogłoskach jest jednak to, że podczas artykulacji tych głosek słychać wyłącznie jedną głoskę. Samogłoski są przez specjalistów badających język klasyfikowane w zależności od posiadanych cech artykulacyjnych, takich jak położenie języka, udział warg w artykulacji czy stopień otwarcia jamy ustnej względem jej pionowej osi. Te pierwsze dzielimy na przednie, tylne, centralne, przednie scentralizowane czy tylne scentralizowane.

Samogłoski klasyfikowane na podstawie udziału warg w artykulacji dzielimy na zaokrąglone i niezaokrąglone, a samogłoski klasyfikowane na podstawie stopnia otwarcia jamy ustnej dzielimy na otwarte, prawie półotwarte, półotwarte, średnie, półprzymknięte, prawie przymknięte czy przymknięte.

Jaka jest różnica między samogłoską a spółgłoską?

Samogłoski tym wyróżniają się od spółgłosek, że można je usłyszeć lub wymówić tylko jako pojedynczy dźwięk. W przypadku spółgłosek niemożliwe jest wymówienie ich czy też usłyszenie bez dźwięku towarzyszącego, dlatego ich nazwa powinna kojarzyć się z czasownikiem „współdzielić”. Nawet kiedy bardzo długo będziemy wymawiać jedną samogłoskę „u”, to „u” będzie jedynym słyszanym dźwiękiem.

W przypadku spółgłosek sytuacja przedstawia się zupełnie inaczej. Nawet próba jak najkrótszego wymówienia spółgłoski „b” skutkuje tym, że nie słyszymy tylko „b”, ale również „e”, a więc „be”. Tak samo sytuacja będzie wyglądała ze wszystkimi innymi spółgłoskami, takimi jak „k”, „r”, „p” czy „c”, które będziemy wymawiać ka, er, pe czy ce. Różnica ta wynika z tego, że podczas wymawiania spółgłosek i samogłosek usta i inne narządy mowy układają się zupełnie inaczej.

Podczas wymawiania spółgłosek narządy mowy zwierają się albo też tworzą szczeliny, a z kolei podczas wymawiania samogłosek narządy mowy przez cały czas są otwarte. Ta cecha sprawia, że samogłoski bardzo często nazywane są również głoskami otwartymi. Samogłoski są bardzo ważnym elementem wszystkich wyrazów w języku polskim, ponieważ tylko ich obecność pozwala na tworzenie sylab.

W przypadku wyrazu „kapitulacja” podział na sylaby wygląda w ten sposób: ka-pi-tu-la-cja, a w każdej sylabie znajduje się samogłoska. Gdyby ich zabrakło, a słowo to wyglądało brzmiało „kptlcj”, to podzielenie go na sylaby byłoby zupełnie niemożliwe.

Rodzaje samogłosek

W języku polskim podstawowym podziałem samogłosek jest podział na samogłoski ustne oraz nosowe. Podział ten wynika ze sposobu artykulacji, o czym można się przekonać, wymawiając je na głos. Samogłoski ustne powstają wtedy, kiedy podczas ich wymawiania powietrze z płuc znajduje ujście wyłącznie przez jamę ustną. Jeśli jednak powietrze podczas wymawiania głoski wydostaje się zarówno przez jamę ustną, jak i nos, mamy wówczas do czynienia z samogłoskami nosowymi.

W języku polskim istnieje sześć samogłosek ustnych oraz dwie nosowe. Warto również wspomnieć o tym, że głoski w języku polskim dzielą się na dźwięczne i bezdźwięczne, a wszystkie samogłoski należą do tej pierwszej grupy. Oznacza to, że podczas ich wymawiania struny głosowe zsuwają się, blokują powietrze, które wydostaje się z płuc, a następnie zaczynają drgać. Każdy może to sprawdzić, dotykając swojej krtani palcami podczas wymawiania samogłosek. O ile w tym przypadku drgania będą wyraźnie odczuwalne, krtań nie zadrgnie ani razu podczas wymawiania bezdźwięcznej głoski „c”.

Przykłady samogłosek

W języku polskim występuje aż osiem samogłosek. Sześć z nich to samogłoski ustne, a należą do nich „a”, „e”, „i”, „o”, „u”, „ó” oraz „y”, a samogłoski „ą” i „ę” należą do samogłosek nosowych, ponieważ podczas ich wymawiania powietrze wydostaje się na zewnątrz również nosem. Warto podkreślić, że samogłoska „u” i „ó” to dokładnie ta sama głoska, która zgodnie z zasadami polskiej pisowni przyjmuje różne formy w zależności od danego wyrazu.

Wszystkie ze wspomnianych samogłosek mają funkcję zgłoskotwórczą, a to oznacza, że z ich pomocą można tworzyć sylaby. Ciekawym przypadkiem jest samogłoska „i”, która nie zawsze pełni taką funkcję. Czasami pojawia się w wyrazach wyłącznie w celu zmiękczenia. Przykładami mogą być tutaj wyrazy „piękno” czy „miano”, które podzielone na sylaby brzmią „pięk-no” i „mia-no”, a więc „i” ewidentnie nie tworzy w tych przypadkach sylab.

Zupełnie na odwrót będzie w przypadku słowa „wigwam”, którego nie dałoby się podzielić na sylaby, gdyby nie „i”. Najczęściej występującymi samogłoskami w języku polskim są „i” oraz „a”, natomiast wszystkie z nich są nauczane w pierwszej kolejności na pierwszym etapie nauki czytania i pisania. Dzieci w wieku przedszkolnym uczą się, jak rozpoznawać samogłoski, a później wykorzystują je do sylabizowania poszczególnych wyrazów.

Aby dziecko szybciej nauczyło się odróżniać samogłoski od spółgłosek warto zobrazować te głoski porównując je do okrzyków wydawanych spontanicznie przez ludzi. Rzadko zdarza się, aby przestraszona osoba bezwiednie krzyknęła „baaa”, ale pełne przerażenia „Aaaa!” to już norma.

Warto również pamiętać o tym, że w przypadku samogłosek cały dźwięk poniekąd składa się z jednej strony. Łatwo więc z polskiego alfabetu wyodrębnić głoski „a”, „ą”, „e”, „ę”, „i”, „o”, „ó”, „u” czy „y”, w których nie słychać żadnych innych głosek podczas wymawiania. Warto również zauważyć, że nosowe samogłoski mogą w niektórych przypadkach tracić swoją nosowość. Na przykład zgodnie z powszechnie uznawaną zasadą ortofoniczną „ę” na końcu wyrazu czytamy jak „e”. Oznacza to, że mówiąc „idę”, „pracuję”, „hamuję” czy „piszę” w rzeczywistości mówimy „ide”, „pracuje”, „hamuje” czy „pisze”. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja z samogłoską „ą” na końcu, która zachowuje swoją nosowość. Musimy ją wyraźnie czytać w takich wyrazach, jak „siedzą”, „rozmawiają”, „tyją” czy „odpowiadają”, ponieważ słowa „siedzom”, „rozmawiajom”, „tyjom” i „odpowiadajom” są błędne.