Głoski – co to? Rodzaje i przykłady głosek

Język polski nie bez powodów uważany jest za jeden z najtrudniejszych języków na świecie, a nauka polskiego od wczesnego dzieciństwa to spory przywilej i równie spore wyzwanie. Wielkim ułatwieniem w poznawaniu języka i stawianiu pierwszych kroków w czytaniu jest znajomość głosek.

Czym są, czym dokładnie różnią się od liter i jakie są ich rodzaje? Poniżej znajdują się najważniejsze informacje na ten temat.

Co to są głoski?

Głoski to najmniejsze i niepodzielne dźwięki mowy, które są dźwiękiem odpowiadającym zapisowi graficznemu liter. Podczas gdy literę można zobaczyć i zapisać, głoski można usłyszeć i wypowiedzieć. Do głosek w języku polskim zalicza się wszystkie wymawiane czy słyszane litery z polskiego alfabetu, ale również głoski „cz”, „dz”, „dż”, „dź” czy „sz”.

Podczas ćwiczeń z małym dzieckiem czy osobą uczącą się dopiero języka polskiego warto rozpocząć od przykładów liczenia głosek, w których ich ilość odpowiada ilości liter w słowie. Na przykład w słowie „stolik” występuje kolejno sześć głosek, które są dźwiękiem odpowiadającym poszczególnym literom. Nieco bardziej skomplikowane jest liczenie głosek w słowach, w których liczba głosek i liter się nie zgadza. Takim słowem jest na przykład słowo „szansa”, w którym jest sześć liter, ale tylko pięć głosek, ponieważ „sz” traktowane jest jako jedna głoska.

Na takiej samej zasadzie liczenie głosek będzie odbywało się w słowach zawierających litery „ch”, „cz” i tak dalej. Na przykład w słowie „deszcz” występuje sześć liter, ale tylko cztery głoski. Najbardziej problematyczną głoską jest jednak „i”, ponieważ traktowana jest różnie w zależności od swojego usytuowania w wyrazie. Zmiękczająca litera „i” może występować w słowie pomiędzy spółgłoskami, a wówczas traktowana jest jako głoska. Przykładami takich wyrazów mogą być słowa „pingwin” czy „piwnica”, w których jest tyle samo liter co głosek. Sytuacja zmienia się jednak diametralnie, kiedy „i” występuje między spółgłoską i samogłoską, jak w przykładać „biegać” czy „tysiąc”. W wyrazie „biegać” mamy sześć liter, ale tylko pięć głosek, ponieważ „bi” traktowane jest jako jedna głoska.

Do najtrudniejszych pod tym względem wyrazów należą takie, w których występuje „i” między spółgłoską i samogłoską, a także wymienione wyżej dwuznaki. Na przykład w wyrazie „pieczenie” mamy dziewięć liter, ale tylko sześć głosek, ponieważ „pi”, „cz” i „ni” traktowane są jako pojedyncze głoski.

Rodzaje głosek

W języku polskim wszystkie głoski dzielą się na kilka kategorii zależnych od tego, jak podczas ich wymawiania układają się narządy mowy. Są to głoski dźwięczne i bezdźwięczne, głoski miękkie i twarde oraz głoski ustne i nosowe.

• Głoski dźwięczne to wszystkie te, które podczas artykulacji skutkują drganiami na wysokości krtani. Należą do nich wszystkie samogłoski, czyli „a”, „ą”, „e”, „ę”, „i”, „o”, „ó”, „u” i „y”, a także spółgłoski „b”, „d”, „dz”, „dż”, „dź”, „g”, „j”, „l”, „ł”, „m”, „n”, „ń”, „r”, „w”, „z”, „ź” i „ż”.
• W przeciwieństwie do nich wymowa głosek bezdźwięcznych nie powoduje żadnych drgań, a do tego rodzaju głosek należą „c”, „ć”, „f”, „p”, „t”, „s”, „ś”, „cz”, „sz”, „ś”, „k”, „ch” i „h”.
• Wymowa głosek miękkich powoduje, że część języka unosi się w kierunku podniebienia twardego. Należą do nich „ć”, „dź”, „ś”, „ź”, „ń” oraz „j”, a także część głosek zmiękczonych, takich jak „p'”, „b'”, „f'”, „w'”, „m'”, „l'”, „k”, „g'”, „ch'” i „h'”.
• Głoski twarde nie wywołują unoszenia się języka i należy do nich zdecydowana większość głosek w języku polskim.
• Podczas wymawiania głosek ustnych języczek podniebienny jest podniesiony i umożliwia przepływ powietrza do jamy ustnej. Zdecydowana większość głosek należy do tej grupy.
• Wyjątkiem są głoski nosowe, takie jak „ą”, „ę”, „m”, „mi”, „n” oraz „ni”.

Przykłady głosek

Ćwiczenie liczenia głosek to najlepszy sposób na to, aby szybko pojąć różnicę między głoskami a literami. Warto prześledzić te różnice na przykładach, zaczynając od najmniej skomplikowanych, a kończąc na tych wymagających więcej skupienia.

• post – słowo zawiera cztery głoski i cztery litery, czyli kolejno p, o, s i t.
• telewizor – słowo zawiera dziewięć głosek i dziewięć liter, czyli kolejno t, e, l, e, w, i, z, o i r.
• czas – słowo zawiera trzy głoski (cz, a, s), ale cztery litery, a więc c, z, a i s.
• szczur – słowo zawiera cztery głoski (sz, cz, u i r), ale sześć liter, czyli s, z, c, z, u i r.
• wierzgać – czasownik zawiera sześć głosek (w’, e, rz, g, a, ć), ale osiem liter, czyli w, i, e, r, z, g, a i ć.
• miesiąc – słowo zawiera pięć głosek (m’, e, s’, ą, c), ale siedem liter, a więc m, i, e, s, i, ą i c.
• czapeczka – słowo zawiera siedem głosek (cz, a, p, e, cz, k, a) i dziewięć liter, a więc kolejno c, z, a, p, e, c, z, k i a.
• przyjaciel – słowo zawiera osiem głosek (p, rz, y, j, a, c’, e, l) i dziesięć liter, a więc kolejno p, r, z, y, j, a, c, i, e i l.
• porzeczka – słowo zawiera siedem głosek (p, o, rz, e, cz, k, a) i dziewięć liter, czyli p, o, r, z, e, c, z, k i a.
• chusteczka – słowo zawiera osiem głosek (ch, u, s, t, e, cz, k, a) i dziesięć liter, czyli po kolei c, h, u, s, t, e, c, z, k i a.
• narzędzia – słowo zawiera sześć głosek (n, a, rz, ę, dz’, a), i dziewięć liter, czyli n, a, r, z, ę, d, z, i oraz a.
• szczeniak – słowo zawiera sześć głosek (sz, cz, e, n’, a, k) i dziewięć liter, a więc kolejno s, z, c, z, e, n, i, a oraz k.

Nauka głoskowania w ten sposób jest niesamowicie przydatną metodą poznawania języka, nauki czytania i mówienia, a także analizy i syntezy słuchowej. Na etapie nauki przedszkolnej to właśnie powtarzane do znudzenia głoskowanie najbardziej pozwala dzieciom zapamiętać alfabet i przygotowuje je do dalszej nauki w szkole podstawowej, gdzie będą musiały umieć wyodrębnić głoski w poszczególnych wyrazach, a także dokonywać analizy dźwiękowej wyrazów.

Nie bez znaczenia jest fakt, że właśnie tego rodzaju ćwiczenia z głoskami pozwalają rozwijać koncentrację uwagi, pamięć wzrokową, pamięć słuchową, koordynację wzrokowo-słuchową, logiczne myślenie i koordynację wzrokowo-ruchowo-słuchową.